Uoči dana koji Srpska pravoslavna crkva posvećuje Svetim Vračima, u narodu poznatim kao Sveti Kozma i Damjan, mnoge porodice se pripremaju da obilježe praznik koji nosi snažnu poruku milosrđa, žrtve i vere u isceliteljsku pomoć.
- Sutrašnji dan nosi posebnu simboliku, jer se vjeruje da ova sveta braća, rođena iz iste krvi i predana istoj misiji, bdiju nad ljudima koji traže zdravlje, snagu i zaštitu. Iako nisu upisani crvenim slovom u crkveni kalendar, njihovo poštovanje u srpskom narodu nikada nije oslabilo, pa ih mnogi slave kao porodičnu slavu, dok zdravstvene ustanove ovaj dan dočekuju s posebnim poštovanjem.
Prema predanju, Kozma i Damjan poticali su iz istočne Sirije i još kao mladi ljudi pokazivali izuzetnu nadarenost za lečenje. Bog im je, prema crkvenom učenju, podario dar isceljivanja, koji su shvatili kao obavezu, a ne privilegiju. Tako su, za razliku od mnogih lekara svoga vremena, odlučili da nikada ne naplaćuju svoje usluge, zbog čega ih tradicija naziva “Bezsrebrenicima”. Lečili su ljude bez obzira na njihovu vjeru, porijeklo ili društveni sloj, ostavljajući snažan utisak milosrđa koje nije pravilo razlike između onih koji su im dolazili po pomoć. Jedino što su tražili zauzvrat bilo je poštovanje imena Hristovog, što je za njih predstavljalo znak zahvalnosti, a ne čin prisile.
Ovaj model besplatnog isceljivanja vekovima je ostao ideal među hrišćanskim lekarima, pa se Sveti Vrači i danas smatraju zaštitnicima medicinske profesije. U bolnicama, ambulantama i zdravstvenim ustanovama njihov dan obeležava se svečano, često uz liturgije i skromna okupljanja ljekara i pacijenata koji u njima vide zagovornike pred Bogom. Kako navodi Srpska pravoslavna crkva, njihovo poštovanje nije vezano isključivo za rituale, već za duboko ukorenjeno uvjerenje da su bili ljudi koji su zaliječenjem vidjeli služenje Bogu i drugima.
- Postoje brojni hramovi posvećeni Svetim Vračima, rasuti širom Srbije, Crne Gore i regiona. Među najpoznatijima su crkve na Zlataru, u Beogradu, Futogu i Kikindi, kao i manastiri smješteni u različitim krajevima, uključujući i one posvećene zdravlju i isceljenju u blizini banja i izvorišta. Jedan od istorijski najznačajnijih je manastir Zočište na Kosovu i Metohiji, koji se u spisima prvi put pominje još 1327. godine. Taj manastir vekovima je bio mjesto na koje su dolazili bolesni i nevoljni, vjerujući da će im sveta braća posredovati u ozdravljenju. Priče o isceljenjima koje su tamo ostale zapisane prenosile su se generacijama, učvršćujući reputaciju ovog mjesta kao duhovne bolnice za sve koji traže pomoć.
U ikonografiji, Kozma i Damjan prikazuju se u jednostavnoj srednjovekovnoj odeći, s malim kovčežićima u rukama u kojima su, prema predanju, nosili svoje lekove. I te umjetničke predstave nose snažnu simboliku – njihovo bogatstvo nije bilo materijalno, već duhovno, a kovčežići nisu označavali imetak, već posvećenost lečenju. Jedna od najpoznatijih fresaka na kojoj su prikazani nalazi se u kompleksu Pećke patrijaršije, iznad sarkofaga arhiepiskopa Danila Drugog. Freska se smatra jednim od najvrednijih primjera srpskog srednjovekovnog slikarstva i prikazuje ih upravo onako kako ih je narod zamišljao: skromne, ali čudesne.
Kako navodi Eparhija raško-prizrenska, freske Svetih Vrača često su se nalazile u prostorijama gdje se okupljao narod u potrazi za ozdravljenjem, što pokazuje koliko je njihovo prisustvo bilo ukorenjeno u svakodnevnom životu ljudi. Time su postajali ne samo simboli vere, već i tihi čuvari nad bolesnima.
- Narodna vjerovanja vezana za njihov dan takođe zauzimaju posebno mjesto u tradiciji. U mnogim krajevima Srbije smatra se da je ovaj dan idealan za molitvu za ozdravljenje, jer se vjeruje da molitve upućene Svetim Vračima imaju posebnu snagu. Ljudi se zavetuju da će im posvetiti slavu, zapaliti sveću ili posjetiti crkvu ako im pomognu u bolesti, a mnoga domaćinstva čuvaju priče svojih predaka koji su se zavetovali upravo njima. U narodnoj medicini i usmenoj tradiciji, koja je u pojedinim krajevima prisutna i danas, Sveti Vrači se prizivaju u molitvama kada je potrebna posebna zaštita od bolesti, slabosti ili bolova.
U narodnom običajnom predanju postoji uvjerenje da se na ovaj dan ne bi trebalo baviti teškim fizičkim poslovima, naročito onima koji se obavljaju na visinama, jer se vjeruje da bi takav rad mogao donijeti nesreću. Takođe, pojedini krajevi njeguju vjerovanje da je na dan Svetih Vrača bolje ostati kod kuće, osim ukoliko postoji velika potreba da se izađe. Zabilježeno je i uvjerenje da praznik štiti ljude od udara groma, što je još jedan od tragova starijih slojeva pučkog tumačenja njihovog praznika.
Osim uticaja na medicinski svet, Sveti Kozma i Damjan ostavili su trag i u srpskoj kulturi, posebno kroz običaje i narodne priče. Prema navodima portala Blago.rs, koji se bavi očuvanjem srpske kulturne i duhovne baštine, oni se u narodnom predanju pojavljuju kao simboli dobrote i milosrđa, često opisani kao braća koja su svojim životom dokazala da vera i znanje mogu biti spojeni u služenju drugima. Ovaj izvor ističe da su Sveti Vrači kroz vekove bili uzor svim onima koji u lečenju vide misiju, a ne profesiju.
- U savremenom vremenu, kada se medicina oslanja na nauku i tehnologiju više nego ikada, lik Svetih Vrača ipak ostaje prisutan kao podsjetnik na moralni i etički aspekt ljekarske profesije. Njihova poruka nadilazi vrijeme: pomagati drugome bez interesa, s iskrenom željom da se donese olakšanje, i danas je najviša vrijednost medicinskog poziva. Na njihov dan mnogi ljekari u Srbiji i regionu prisjećaju se upravo toga – da je njihovo zanimanje prije svega poziv koji zahtijeva saosećanje, brigu i posvećenost.
Sutrašnji praznik tako postaje prilika da se ljudi zamisle nad vlastitim zdravljem, ali i nad zahvalnošću prema onima koji se trude da čuvaju život. Sveti Kozma i Damjan ostali su u kolektivnom pamćenju kao nebeski lekari, zaštitnici onih koji liječe i onih koji traže ozdravljenje. Njihova priča govori o dobroti koja se ne mjeri novcem, o veri koja daje snagu i o braći čiji se primjer prenosi iz pokolenja u pokolenje.
U danima kada se slavi njihovo ime, mnogi kažu da je dovoljno izgovoriti kratku molitvu, zapaliti sveću ili otići u crkvu i u tišini zamoliti za snagu, zdravlje i mir. Praznik Svetih Vrača ostaje kao tihi podsjetnik da čovjekova dobrota može postati most između neba i zemlje – baš kao što je nekada bila misija dvojice braće koje narod nikada nije zaboravio.
